Artysto, zagłódź się sam

12 maja 2021
Bartek Chaciński

Smutnej rozmowy przedwczoraj słuchałem. Popularny dziennikarz mówił na antenie bardzo popularnej stacji radiowej, że lubi sztukę, ale nie chce dopłacać do artystów niepotrzebnych. Na to popularna scenarzystka telewizyjna odpowiadała, że może jednak warto dopłacić, bo kiedy jest w restauracji i obsługuje ją jej aktorka z serialu, wywołuje to u niej dyskomfort. Dziennikarz opowiadał, że owszem, inwestuje w dzieła sztuki, w końcu go na to stać, ale nie jest za tym, żeby biedna rodzina z prowincji musiała drożej płacić za smartfon, gdy jego cenę podwyższy opłata reprograficzna. A scenarzystka nie pamiętała dokładnie, ile właściwie od tych urządzeń elektronicznych trzeba będzie zapłacić, jak już ustawa o uprawnieniach artysty zawodowego wejdzie w życie. Potem umówili się oboje, że zapytają o zdanie swojego znajomego, znanego autora piosenek, u którego bywali gdzieś na Warmii – i tu prawdziwym przedmiotem sporu okazało się to, kto z rozmawiających właściwie zna owego autora lepiej. Kiedy na to zareagowałem w mediach społecznościowych, wśród komentarzy znalazł się głos znajomego kuratora, który zaprotestował przeciwko ustawie, bo przecież jest już ZAiKS, który ściąga już niezłe, czasami słuszne, ale często niekonieczne haracze. Odpisałem, że wśród wielu wspomaganych socjalnie (bo takie to wsparcie de facto) zawodów objętych ustawą są również takie, które nie żyją z tantiem. Przykładem jest zresztą – uwzględniony na liście zawodów przygotowywanej ustawy – kurator. A śledząc kolejne głosy w sprawie Ustawy o uprawnieniach artysty zawodowego, zacząłem się poważnie obawiać, że jeśli ktoś jeszcze przed przyjęciem (bo że rządzący będą czekać i sprawdzać wyniki sondaży – nie wątpię) pogrąży ten latami wypracowywany system dla gorzej zarabiających pracowników sektora kreatywnego, to najlepiej i najszybciej zrobi to sam sektor kreatywny. Dlaczego?  

To trochę jak z Funduszem Wsparcia Kultury i gwiazdami estrady. Pomoc nie miała być w pierwszej kolejności dla nich, ale została wymyślona tak, że Beata Kozidrak mogła z niego skorzystać z równym powodzeniem co dźwiękowiec z umową leasingową na sprzęt i bankiem na karku. I niestety, spektakularna ucieczka na Zanzibar (o której pisałem przed tygodniem) także w tej sytuacji nie była najlepszym sposobem okazywania solidarności zawodowej. Z drugiej strony – przykładem braku solidarności był w równej mierze gest Kazika, który od programu się w stosownym momencie głośno odciął, ratując swój wizerunek, ale już chyba nie finanse członków własnej kapeli, a na pewno nie protestującego wtedy oświetleniowca. Teraz ustawa, której tekst znajdziemy na stronach Rządowego Centrum Legislacji (miał tam trafić w grudniu, trafił teraz, ale i to dobre) i która dość szeroko ogarnia sektor artystyczny, wraz z pracownikami sceny, aktorami i innymi zawodami nieczerpiącymi zysków z ZAiKS-u, czeka na głos wsparcia ze strony Kazika czy Beaty, którzy nie będą się nawet klasyfikować do ustawowej pomocy – dużo lepiej zaprojektowanej niż nieszczęsny FWK – chyba że na starość dotknie ich bieda, a brak regularnie opłacanych składek czy też ich wysokość niekorzystnie wpłyną na emeryturę. 

Niepotrzebnymi artystami za swojego życia byli – że tak przypomnę – Vincent Van Gogh, Nikifor Krynicki czy Cyprian Kamil Norwid. Przynajmniej biorąc pod uwagę znikome zainteresowanie ich pracą albo warunki, w jakich umierali. Wśród muzyków też nie trzeba długo szukać przykładów. Kiedy archiwalne nagrania Ariela Kalmy, świetnego francuskiego elektronika, zaczęły masowo trafiać na Bandcamp, nie zauważyłem, o co chodzi. Dopiero link do zbiórki crowdfundingowej uświadomił mi, że kompozytor próbuje opłacić kosztowną terapię onkologiczną. W tym samym czasie Polska Fundacja Muzyczna zbierała pieniądze na pomoc walczącemu ze skutkami wylewu Gienkowi Losce (zmarł we wrześniu ub. r.), teraz zbiera m.in. na pomoc dla Marka Ałaszewskiego. Albo na rodzinę nieżyjącego od lat Piotra „Stopy” Żyżelewicza – gdyby nie był perkusistą, tylko wokalistą i autorem repertuaru, zapewne tantiemy załatwiałyby sprawę.

W badaniu zrealizowany, pod kierunkiem prof. Doroty Ilczuk (Uniwersytet SWPS) na zamówienie Instytutu Teatralnego wyszło, że dochód aktorek i aktorów scen muzycznych (wybrałem te jako dość bliskie materii bloga) spadły podczas pandemii o 77 proc. i 42 proc. z nich dostaje wsparcie od bliskich. I zanim posypią się argumenty, że mogli oszczędzać, albo że niech pomoże ZAiKS (ten akurat w czasie pandemii pomagał), rzucę jeden: dość często chwalący się kulturą 38-milionowy kraj w środku Europy powinien lepiej sobie poradzić z sytuacjami przytrafiającymi się ludziom, którymi się lubi chwalić. Szczególnie gdy rachunek – na bardzo konkurencyjnym rynku, więc drastycznego wzrostu cen urządzeń bym się nie spodziewał – zapłaci w dużej mierze sektor technologiczny, który pandemię przeszedł relatywnie suchą nogą. Komputerów i tabletów przybyło, pieniędzy na artystów, którzy są częścią obiegu mediów – nie. Wpisane w ustawę dopłacanie do socjalu najmniej zarabiających artystów pieniędzmi uzyskanymi dzięki zmianom na liście tzw. wolnych nośników (ustawa reprograficzna) nie wydaje mi się złym pomysłem. A przynajmniej mniej złym niż inne. W idealnym świecie liczyłbym na wspierający głos ze strony Kazika lub Beaty, albo popularnych raperów. Bo najwięcej mogliby dla tego systemu zrobić – paradoksalnie – artyści najmniej nim osobiście zainteresowani. Ale podwyższanie podatków (tak się to nazywa, nieco jednak demagogicznie, a podejrzewam, że Związek Importerów i Producentów Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego lubi to) jest słabe wizerunkowo, tworzenie Polskiej Izby Artystów łatwo wyśmiać jako budowę struktury biurokratycznej, uczestnictwo w systemie można uznać w niektórych środowiskach (weźmy wpływowe środowisko hiphopowe – jeszcze dalekie od wieku emerytalnego i nie bardzo o nim myślące) za nierozważny krok. Artyści dadzą się w tej sprawie podzielić. Albo udowodnią, że złośliwy autor bloga o muzyce się myli.

Liczę na to nieśmiało, bo bliżej mi do jednej ze stron – kamerki i komputery to była ostatnio niezbędna rzecz, ale nie przypominam sobie, żeby jakiś producent urządzeń elektronicznych zrobił dla mnie w ciągu minionego roku tyle co artyści. 

Przez całą tę zanotowaną wyżej dyskusję związaną z ustawą ominąłem wtorkowy wpis, który często poświęcony bywa starszej muzyce. Dziś nadrabiam historią Bernarda Szajnera, żeby zrównoważyć powyższą opowieść o branży historią człowieka, który ma dziś 76 lat i raczej niczego wielkiego muzycznie już nie napisze, ale jest postacią muzycznie słabo pamiętaną – za to spokojnym o swoją przyszłość posiadaczem patentu na laserową harfę, którą zbudował dla Jeana-Michela Jarre’a, no i Francuzem, którego obejmują wszelkie zalety ustawowego umocowania artysty w ustawie o intermittents du spectacle, czyli – uogólniając – ludziach sceny. Właściwie jest podwójnym przedstawicielem grupy ludzi sceny – i jako muzyk/kompozytor, i jako technik, zdolny inżynier, który przez wiele lat pracował jako pionierski twórca opraw wizualnych koncertów, m.in. dla Magmy czy The Who.  Niektóre źródła podają też Pink Floyd.   

Jego życiorysowi poświęciliśmy sporą część zeszłotygodniowej Nocnej strefy w radiowej Dwójce. Szajner urodził się pod koniec wojny, w okupowanej Francji, do której uciekli jego żydowscy rodzice z Niemiec (dokąd z kolei przed wojną uciekli – uwaga – z Polski). Część rodziny stanowiły ofiary Holokaustu, sam Szajner musiał się początkowo ukrywać pod innym nazwiskiem – wątki wojenne związane ze śmiercią i eksterminacją wracały w jego utworach regularnie – szczególnie na płycie Superficial Music z roku 1981, na której wyraźnie inspiruje się estetyką industrialną, przede wszystkim Throbbing Gristle. Później miał epizod bliższy mainstreamu, gdy jego album Brute Reason wydała wytwórnia Island, ale najciekawsze są płyty nagrane najwcześniej. Po pierwsze, nagrana pod szyldem Z (m.in. z muzykami Magmy) płyta Visions of Dune z muzyką do Diuny Franka Herberta – chyba najciekawsza wizja muzyki do Diuny w ogóle, o czym wspominałem we wpisie 10 fantastycznych historii muzycznych. Po drugie, Some Deaths Take Forever – album nagrany z inspiracji dokumentem Amnesty International o karze śmierci, niedługo po po poprzednim i też z udziałem podobnego kręgu muzyków (Klaus Blasquitz, Bernard Paganotti itd.). Fantastyczna, niezwykle plastyczna, futurystyczna, ale zarazem stosownie do tematu ponura wizja muzyczna, która zaskakująco dobrze broni się do dziś – mimo że Szajner nie był biegłym muzykiem, podchodził do tworzenia trochę z plastycznych pozycji Briana Eno, ale bez podobnego doświadczenia. Zresztą nieźle się to, co robił, zazębiało i z próbami Eno, i wreszcie choćby z albumami Petera Gabriela z podobnego okresu. A przy tym korespondowało z nową falą i rosnącym w siłę nurtem syntezatorowym – Szajner posługiwał się modularem, biegle jak przystało na inżyniera. Some Deaths… jest muzyką bezlitosnych beatów, na którą później powoływali się choćby twórcy techno. Warto tym kluczem przesłuchać płytę do końca. 

Z punktu widzenia hierarchii świata muzycznego Szajner pozostał kimś, kto nigdy nie przypieczętował swojej dyskografii czymś naprawdę masowym i popularnym (nie udało się nawet z duetem The (Hypothetical) Prophets – choć moim zdaniem i tu szanse na sukces były). Nie został wielkim twórcą muzyki ilustracyjnej – do tego być może zabrakło mu kompozytorskiego warsztatu, bo na pewno nie wyobraźni. Z pewnej perspektywy można by go uznać nawet prowokacyjnie za twórcę niepotrzebnego – zimna fala rozwinęłaby się i bez niego, a artyści zaczęliby i tak obudowywać koncerty w wizualne spektakle, może tylko kariera Jarre’a mocniej by ucierpiała. W dodatku od lat milczy – oficjalna strona www nie informuje o nowych działaniach. Ale czy mimo to zasłużył na emeryturę? Owszem, zapracowali na nią także muzycy, z którymi grywał i ekipy techniczne, które ustawiały laserową harfę dla zarabiającego krocie z tantiem i od lat lobbującego na rzecz poszerzania opłat reprograficznych Jarre’a. Są różne definicje artysty. Nie mam złudzeń, że uda się wyłapać wszystkie, ale co rusz trafiam na sygnały, że może warto próbować.  

BERNARD SZAJNER Some Deaths Take Forever, Pathé 1980/Cortizona 2021, 8/10