Wypijmy za błędy (i usterki)

24 września 2015
Bartek Chaciński

Poświętujmy przez chwilę 15 lat klikania. Bo oto kolejny najnowszy wynalazek ludzkości właśnie przeszedł do historii. Jeśli ktoś pamięta szał wokół klików i glitchów, muzyki elektronicznej powstałej w oparciu o błędy i usterki, który wybuchł równo 15 lat temu, to pewnie ze zdziwieniem sobie ten upływ czasu uświadomi. Jeśli ktoś zaczął słuchać muzyki w czasach, gdy odgłos przeskakującej płyty CD, jedna z najpopularniejszych cyfrowych usterek wykorzystywanych w takiej muzyce, całkiem już spowszedniał (do tego stopnia, że gdy nam CD przeskakuje, zastanawiamy się, czy to nie zamierzony glitch), to być może chętnie przeczyta o źródłach tego szalenie popularnego zjawiska.

Dwa zastrzeżenia. Pisząc „szalenie popularne” mam na myśli ten okres pomiędzy rokiem 2000 a 2001, kiedy zjawisko realnie eksplodowało. W ciągu kilkunastu miesięcy pomiędzy niemieckimi premierami kompilacji Clicks_+_Cuts wydanej przez Mille Plateaux (styczeń 2000), debiutem Alva Noto i „trójką” Pole’a (wszystko w roku 2000), pamiętnymi płytami Geez’n’Gosh i Isolée (dalej ten sam rok!) a albumami, które zrobiły z tego hajp światowy: A Chance to Cut Is a Chance To Cure Matmosa (marzec 2001), Bodily Functions Herberta i Endless Summer Fennesza (czerwiec 2001), a zaraz po nich przygotowywanej m.in. z pomocą Matthew Herberta Vespertine Björk (sierpień). Estetyka błędu zwana glitch – od niemieckiego glitschen (poślizgnąć się), to zresztą chyba ostatni tak potężny niemiecki wkład w historię muzyki – rozeszła się z undergroundu na salony.

I zastrzeżenie drugie: oczywiście publikacja Clicks_+_Cuts nie była realnie początkiem zjawiska. Raczej już sprytnym manifestem programowym. Achim Szczepański dobrze wiedział, kogo zaprosić – są tu i Frank Bretschneider, i Alva Noto, i Jan Jelinek AKA Farben, i SND, a wreszcie pionierscy Pan Sonic (z tych wczesnych glitchowców brakuje Ovala, ale o tym za chwilę). Jest trzeszczący ambient, ale i coraz modniejsze wtedy klikające techno. Ale korzenie całej tej historii są po pierwsze przy awangardzie (od Karlheinza Stockhausena po Christiana Marclaya), po drugie – właśnie w muzyce Finów z Pan Sonic oraz Markusa Poppa, który spośród wszystkich wydaje się dziś wizjonerem najbardziej niedocenionym w powszechnym mniemaniu. Twórca projektów Oval i Microstoria, a także współpracownik chicagowskiego Gastr del Sol na kapitalnej płycie Camoufleur, z glitchami wcinającymi się w piosenki (na długo przed Björk) to postać godna przypominania za każdym razem, gdy piszemy o trzaskach i klikach.

Przed dzisiejszą audycją w Dwójce przetrząsałem domowe archiwum z glitchami i chociaż sama etykietka i pomysł wydają się dziś bardzo zużyte, wyświechtane, to nagrania, nawet te najstarsze, same w sobie bronią się nieźle. Oryginalne Clicks_+_Cuts to zestaw o świetnej rozpiętości i większość pokazanych tu artystów działała z sukcesami przez lata – z przyjemnością słuchałem np. Farben czy Vladislava Delaya na tym zestawie. Zaskakująco dobrze też czas obszedł się z wczesnymi nagraniami Poppa w Oval. Nawet zapomniany Wohnton (1993 r.) z ingerencjami błędu w dość proste utwory, broni się znakomicie. Czytałem przy okazji rozmowy z Poppem, z jego uwagami na temat roli współczesnego artysty nie jako kompozytora, tylko testera oprogramowania – i z grubsza wszystko się zgadza, nawet spostrzeżenia z lat 90. się nie zdezaktualizowały.

Co jednak zrobić, skoro estetyka się „osłuchała”. Trzeba uciekać, choćby częściowo, w inne rejony. Próbował Popp po reaktywacji Oval, ale jego propozycje przyjmowałem z bardzo mieszanymi odczuciami. Teraz próbuje Pole, czyli Stefan Betke, też uczestnik tej wyprawy na pierwszej z serii kompilacji Mille Plateaux (no i twórca autorskich płyt glitchowych od roku 1998). Po ośmiu latach od poprzedniej płyty Steingarten wydał właśnie album Wald. Jego fragmenty dziś w radiu. Tutaj kilka uwag.

Betke był przez lata w całym gronie glitchowców moim faworytem. Jego nagrania, bardzo charakterystyczne pod względem brzmienia, schodzące na poziom szumów z całą muzyczną konstrukcją, gubiące rytm wśród delikatnych trzasków, od początku fascynowały mnie jako precyzyjnie stworzona autorska konwencja. Na pewno miało znaczenie to, że w latach 90. Betke był kimś takim jak dziś Rashad Becker – specem od winylowych masteringów. To, co robił na solowych płytach, nie było efektem przypadku, tylko połączenia inżynierskiej sprawności, dobrego ucha i wyobraźni. Ale w zasadzie konwencja wyczerpała się po pierwszych trzech płytach z jednobarwnymi okładkami. Później można było już tylko dodać więcej dubu.

Wald to z jednej strony kompromis – wydaje się, że w utworach live (są trzy, pozostałych sześć to studyjne produkcje) właśnie tego dubu jest jeszcze dużo. Pojawia się w nieco gęstszej, „leśnej” (co przynajmniej tytuł sugeruje) oprawie. To bardziej kraina chrzęstów niż klików czy trzasków, jak pokazuje chyba najbardziej przystępny w całym zestawie, atrakcyjny Wurzel. Ciekawsze są nagrania ze studia, w których Pole od błędów odchodzi jeszcze dalej niż na Steingarten. Wynurza się ostatecznie z akwenu szumów, w którym na początku kariery pływał, a później już tylko brodził. Idzie w funkowe łamańce, ale przede wszystkim próbuje znaleźć bardziej tradycyjne pomysły melodyczno-harmoniczne na każdy utwór. I tak w Kautz czymś takim jest atonalny groove i klaster syntezatora. A w Myzel kojarząca się z Kraftwerk paronutowa syntetyczna melodia. Podobne skojarzenia wywołuje brzmieniowa sfera utworu Salamander – z charakterystycznym, pulsującym w rytmie pociągu automatem perkusyjnym i pojedynczymi akordami. Nie ma w tym nic nowatorskiego, słychać za to miejsce urodzenia Betkego, wraca w tej muzyce muzyczny klimat Düsseldorfu. Jedno jest dokładnie takie samo – jak zwykle słuchać muzyki Pole trzeba bardzo głośno. Tym bardziej, że na trzech stronach winylowej płyty nagrana została świetnie. Jako tło do wieczornego toastu za błędy i usterki w sam raz.

POLE Wald, Pole 2015, 7/10